Bài 15 : Sự phát triển kinh tế và văn hóa thời Trần
Bài 15 : SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ VÀ VĂN HÓA THỜI TRẦN
I. SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ
Sau chiến tranh, Nhà Trần thực hiện nhiều biện pháp khuyến khích sản xuất, mở rộng diện tích trồng trọt.
* Nông nghiệp
- Được phục hồi và phát triển.
- Ruộng đất công làng xã chiếm phần lớn diện tích ruộng đất trong nước và là nguồn thu nhập chính của nhà nước. Ngoài ra còn có ruộng đất của quý tộc, vương hầu (điền trang và thái ấp).
* Thủ công nghiệp: rất phát triển.
- Thủ công nghiệp do nhà nước quản lý được mở rộng, nhiều ngành nghề khác nhau gồm tráng men, dệt, đóng thuyền.
- Thủ công nghiệp trong nhân dân phổ biến và phát triển, đặc biệt là nghề mộc, xây dựng, đúc đồng, rèn sắt, làm giấy…
- Nhiều phường nghề thủ công được thành lập, các mặt hàng thủ công ngày càng tốt, đẹp hơn do trình độ được nâng cao.
* Thương nghiệp
- Việc trao đổi buôn bán trong và ngoài nước được đẩy mạnh.
- Việc trao đổi, buôn bán với nước ngoài cũng được đẩy mạnh qua thương cảng Vân Đồn (Quảng Ninh).
2. Tình hình xã hội sau chiến tranh.
- Xã hội ngày càng phân hóa sâu sắc.
+ Tầng lớp thống trị:Vua, vương hầu, quý tộc, quan lại, ngày càng có nhiều ruộng đất, nhiều đặc quyền đặc lợi.
+ Tầng lớp đại chủ: giàu có, nhiều ruộng đất nhưng không thuộc tầng lớp quý tộc.
+ Tầng lớp bị trị: thợ thủ công, thương nhân, nông dân tá điền, nông nô, nô tì ngày càng đông hơn
- Thợ thủ công, thương nhân: ngày một đông hơn, do sự phát triển của nghề thủ công và buôn bán.
- Nông nô, nô tì: tầng lớp thấp kém nhất trong xã hội, họ bị lệ thuộc và bị bóc lột nặng nề. Những nô tì được đưa vào sản xuất trở thành nông nô.
II. SỰ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA
1. Đời sống văn hóa
- Các tín ngưỡng cổ truyền phổ biến trong nhân dân như thờ cúng tổ tiên, anh hùng dân tộc, người có công với làng nước.
- Đạo phật phát triển, mặc dù không bằng thời Lý, nhưng chùa chiền mọc lên khắp nơi, và trong nước có nhiều người đi tu.
- Nho giáo cũng phát triển mạnh do nhu cầu xây dựng bộ máy nhà nước của giai cấp thống trị.
- Các hình thức sinh hoạt văn hóa, ca hát, nhảy múa, chèo tuồng, múa rối, đua thuyền,...rất phổ biến và phát triển
2. Văn học
- Văn học chữ Hán chứa đựng lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc sâu sắc phát triển mạnh
- Văn học chữ Nôm bước đầu phát triển, với những nhà thơ Nôm nổi tiếng như: Nguyễn Thuyên, Nguyễn Sĩ Cố, Hồ Quý Ly,..
=> Văn học thời kì này phát triển mạnh, chứa đựng nhiều nội dung phong phú và làm rạng rỡ văn hóa Đại Việt.
3. Giáo dục và khoa học kỹ thuật
- Giáo dục : Quốc tử Giám ngày càng được mở rộng; trường học mở ra ngày càng nhiều, các kỳ thi chọn người giỏi được tổ chức thường xuyên.
- Cơ quan chuyên viết sử ra đời (Quốc sử viện) - do Lê Văn hưu đứng đầu, ông đã biên soạn xong bộ
- Quân sự, có tác phẩm nổi tiếng Binh thư yếu lược của Trần Hưng Đạo - đã tạo nên làn sóng mới về lí luận quân sự của Đại Việt.
- Y học đạt được nhiều thành tựu, đặc biệt là người thầy thuốc Tuệ Tĩnh đã nghiên cứu cây thuốc nam, tổng kết việc chữa bệnh bằng thuốc nam trong nhân dân.
- Thiên văn học cũng đạt được nhiều thành tựu với nhà thiên văn nổi tiếng như: Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán.
- Cuối thế kỉ XIV, Hồ Nguyên Trừng và các thợ thủ công đã chế tạp được súng thần cơ và đóng thuyền lớn.
của dân tộc Việt do Hồ Nguyên Trừng chế tạo ra
4. Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc:
- Nhiều công trình kiến trúc có giá trị ra đời. Tháp Phổ Minh, Thành Tây Đô, lăng mộ các vua và quý tộc được trang trí với những hình rộng khắc trau chuốt, uy nghiêm.
=> Nhìn chung, nghệ thuật chạm, khắc thời Trần vô cùng tinh tế, thể hiện sức sống mạnh mẽ.
* HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI
1. Nhà Trần đã thực hiện các chính sách gì để phục hồi và phát triển nông nghiệp ?
Trả lời :
Sau chiến tranh, nền kinh tế thời Trần bị tàn phá nặng nền và gặp nhiều khó khăn. Để phát triển nông nghiệp, Nhà Trần đã thực hiện các chính sách :
- Đẩy mạnh công cuộc khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích sản xuất.
- Sửa, đắp đê điều, dẫn nước tưới tiêu, phòng lụt.
- Các vương hầu, quý tộc nhà Trần tiếp tục chiêu tập dân nghèo khai hoang, lập điền trang
- Chia ruộng đất công cho nông dân cày cấy và thu thuế
- Nhà Trần ban hành thái ấp cho quý tộc, vương hầu
2. Sau chiến tranh, tình hình ruộng đất thời Trần có nét gì nổi bật ?
Trả lời :
Tình hình ruộng đất thời Trần sau chiến tranh có nét nổi bật là ruộng đất công ở làng xã chiếm phần lớn ruộng đất trong nước và là nguồn thu nhập chính của nhà nước, ngoài ruộng đất tư theo hình thức điền trang và thái ấp còn xuất hiện ruộng đất tư hữu của địa chủ ngày càng nhiều.
3. Ruộng điền trang và thái ấp xuất hiện và có đặc điểm như thế nào ?
Trả lời :
- Điền trang có từ thời Trần, do chủ trương của nhà nước cho phép các vương hầu quý tộc, phò mã chiêu tập nông dân không có ruộng đi khai hoang, lập điền trang. Loại ruộng đất khai hoang này thuộc quyền sở hữu của vương hầu, quý tộc.
- Thái ấp là bộ phận ruộng đất mà nhà Trần phong cho vương hầu, quý tộc và họ không có quyền sở hữu tư nhân. Nhìn chung chỉ được hưởng một đời, nhà nước có thể tước của người này ban cho người kia. Thái ấp có nhiều ở thời Trần. Cho đến nửa cuối thế kỉ XIV, sự tồn tại của Thái Ấp chưa gây ảnh hưởng xấu đến sự phát triển của nền kinh tế.
4. Em có nhận xét gì về tình hình kinh tế nông nghiệp của Đại Việt sau chiến tranh ?
Trả lời :
Kinh tế nông nghiệp của Đại Việt sau chiến tranh nhanh chóng được phục hồi và ngày càng phát triển mạnh mẽ hơn trước.
Ruộng đất ngày càng tập trung vào tay các quý tộc, vương hầu, địa chủ.
5. Tình hình thủ công nghiệp thời Trần như thế nào ?
Trả lời :
- Thủ công nghiệp rất phát triển
- Thủ công nghiệp do nhà nước trực tiếp quản lý, mở rộng, gồm có nhiều ngành nghề khác nhau như nghề làm đồ gốm tráng men, nghề dệt vải, lụa, chế tạo vũ khí, đóng thuyền đi biển.
- Thủ công nghiệp trong nhân dân rất phổ biến và phát triển, nổi bật là nghề làm đồ gốm, rèn sắt, nghề đúc đồng, làm giấy và khắc bản in, nghề mộc, xây dựng, khai khoáng....
- Một số thợ thủ công cùng nghề làm đồ gốm, dệt vải lụa, nhuộm làm giấy... tụ họp lại thành làng nghề. Một số người tới Thăng Long lập ra các phường nghề
- Các mặt hàng thủ công ngày càng tốt, đẹp hơn do trình độ kỹ thuật được nâng cao.
6. Tình hình thương nghiệp thời Trần sau chiến tranh như thế nào ?
Trả lời :
- Buôn bán tấp nập, chợ búa mọc lên nhiều nơi
- Xuất hiện một số thương nhân thường tập trung ở các đô thị, thương cảng
- Thăng Long là trung tâm kinh tế khá sầm uất của cả nước, có nhiều phường thủ công, nhiều chợ lớn thu hút người buôn bán khắp nơi
- Việc trao đổi, buôn bán với thương nhân nước ngoài được đẩy mạnh qua cảng Vân Đồn.
7. Xã hội thời Trần có những tầng lớp nào và cho biết địa vị của các tầng lớp đó ?
Trả lời:
* Xã hội thời Trần có :
- Vương hầu, quý tộc
- Địa chủ
- Nông dân
- Thợ thủ công, thương nhân
- Nông nô và nô tì
* Địa vị của các tầng lớp trong thời Trần :
- Tầng lớp vương hầu, quý tộc :
+ Tầng lớp vương hầu quý tộc thời Trần ngày càng có nhiều ruộng đất (điền trang, thái ấp)
+ Họ có nhiều đặc quyền, đặc lợi, nắm giữ các chức vụ chủ yếu trong bộ máy chính quyền ở triều đình và các địa phương
- Tầng lớp địa chủ :
+ Tầng lớp này là những người giàu có trong xã hội, có nhiều ruộng đầu tư cho nông dân cày cấy để thu tu nhưng không thuộc tầng lớp quý tộc.
- Tầng lớp nông dân :
+ Nông dân cày ruộng công cho nhà nước ở các làng xã, là tầng lớp bị trị đông đảo nhất trong xã hội
+ Từ thế kỉ XIV, do nhiều năm bị mất mùa đói kém, nông dân phải bán ruộng đất, bởi vậy tầng lớp nông dân tá điền lĩnh canh ruộng đất và nộp tô cho địa chủ đông hơn trước.
- Thợ thủ công, thương nhân :
+ Tầng lớp này chiếm một tỉ lệ nhỏ trong cư dân, nhưng cũng ngày một đông hơn do sự phát triển của các nghề thủ công và việc buôn bán được đẩy mạnh
- Nông nô, nô tì :
+ Là tầng lớp thấp kém nhất trong xã hội
+ Họ bị lệ thuộc và bị quý tộc bóc lột nặng nề hơn nông dân tá điền.
+ Con cái của nô tì cũng là nô tì của chủ
8. Mức độ phân hóa các tầng lớp xã hội dưới thời Trần có gì khác so với thời Lý ?
Trả lời :
Xã hội thời Trần có sự phân hóa xã hội mạnh mẽ và ngày càng sâu sắc hơn, địa chủ ngày càng đông, nông nô và nô tì ngày càng nhiều.
9. Em hãy trình bày vài nét về tình hình xã hội thời Trần ?
Trả lời :
Sau chiến tranh chống Mông - Nguyên, xã hội thời Trần ngày càng phân hóa :
- Vương hầu, quý tộc ngày càng có nhiều ruộng đất, họ có nhiều đặc quyền, đặc lợi, nắm giữ các chức vụ chủ yếu trong bộ máy chính quyền.
- Tầng lớp địa chủ có nhiều ruộng đất tư cho nông dân cày cấy để thu tô
- Nông dân cày cấy ruộng công, làng xã là tầng lớp đông đảo nhất, nông dân lĩnh canh đông hơn trước.
- Tầng lớp thợ thủ công, thương nhân ngày một đông
- Nông nô, nô tì là tầng lớp thấp kém nhất trong xã hội, họ bị lệ thuộc quý tộc
10. Tín ngưỡng thời Trần như thế nào ?
Trả lời :
Ở thời Trần, những tín ngưỡng cổ truyền vẫn phổ biến trong nhân dân và có phần phát triển hơn như tục thờ tổ tiên, thờ các anh hùng dân tộc, những người có công với làng nước.
11. Đạo Phật dưới thời Trần so với thời Lý phát triển như thế nào ?
Trả lời :
Đạo Phật dưới thời Trần so với thời Lý vẫn phát triển tuy không mạnh bằng thời Lý
12. Nêu những biểu hiện chứng tỏ đạo Phật thời Trần vẫn phát triển ?
Trả lời :
Những biểu hiện chứng tỏ đạo Phật thời Trần vẫn phát triển :
- Trong nước có nhiều người đi tu, kể cả những người thuộc giai cấp thống trị
- Chùa chiền mọc lên ở khắp nơi
- Nhân dân quá nửa làm sư, trong nước chỗ nào cũng có chùa.
13. Vì sao thời Trần, Nho giáo ngày càng phát triển và địa vị của Nho giáo ngày càng được nâng cao ?
Trả lời :
Vị trí của Nho giáo dưới thời Trần ngày càng được nâng cao và phát triển hơn so với đạo Phật.:
- Nhu cầu xây dựng bộ máy nhà nước phong kiến của giai cấp thống trị
- Các nhà nho được bổ nhiệm giữ những chức vụ quan trọng trong bộ máy nhà nước
- Chế độ học tập thi cử để đào tạo, tuyển dụng quan lại với nội dung học tập là đạo Nho cũng góp phần làm cho Nho giáo phát triển hơn.
14. Hãy kể tên một số nhà Nho tiêu biểu dưới thời Trần ?
Trả lời :
Một số nhà Nho tiêu biểu dưới thời Trần là Trương Hán Siêu, Đoàn Nhữ Hài, Phạm Sư Mạnh, Lê Quát, đặc biệt là thầy giáo Chu Văn An.
15. Hãy giới thiệu vài nét về Chu Văn An
Trả lời :
- Chu Văn An sinh ngày 25 tháng 8 năm Nhâm Thìn (1292) ở Thanh Trì, Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã bộc lộ những đức tính cao quý như ham học, cương trực, liêm khiết. Ông đậu tiến sĩ thời Trần, nhưng không ra làm quan mà ở nhà dạy học. Về sau, ông được vua Trần Minh Tông mời giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám (chức quan thứ hai trong Quốc Tử Giám)
- Thời Trần Dụ Tông, chính sự nhà Trần đổ nát, quan lại nhũng nhiễu dân chúng, tham lam, bè phái. Ông dâng sớ lên vua xin chém đầu 7 tên nịnh thần gây rối loạn triều đình. Vua không nghe, ông từ quan về Chí Linh (Hải Dương) dạy học, viết sách, làm thơ. Sau khi qua đời, ông được thờ ở Văn Miếu
15. Sinh hoạt văn hóa thời Trần được thể hiện như thế nào ?
Trả lời :
- Các hoạt động văn hóa thời Trần phong phú, đa dạng, mang đậm tính dân tộc.
- Tín ngưỡng cổ truyền phổ biến, đạo Phật vẫn phát triển, Nho giáo được nâng cao
- Nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa như ca hát, nhảy múa, chèo tuồng, múa rồi, đấu vật, cướp cầu, đua thuyền rất phổ biến và phát triển.
- Tập quán sống giản dị. Nhưng bên trong sự giản dị đó là một dân tộc gài tinh thần thượng võ, yêu quê hương đất nước thiết tha và trọng nhân nghĩa.
16. Nguyên nhân nào dẫn đến sự phát triển của nền văn hóa thời Trần ?
Trả lời :
Nền văn hóa thời Trần phát triển là do :
- Dưới thời Trần, giáo dục thi cử thịnh hành, phát triển đã đào tạo được nhiều nho sĩ trí thức giỏi
- Sau các cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên đầy gian lai, nhưng đã thắng lợi vẻ vang, lòng tự hào, yêu quê hương, đất nước và ý thức tự cường dân tộc đã được khơi dậy ở các nho sĩ, trí thứ, các nhà thơ, nhà văn...
17. Em hãy cho biết vài nét về văn học thời Trần ?
Trả lời :
- Nền văn học (bao gồm cả văn học chữ Hán và chữ Nôm) vốn rất phong phú, đậm đà bản sắc dân tộc, chứa đựng sâu sắc lòng yêu nước, tự hào dân tộc, được phát triển mạnh ở thời Trần, đã làm rạng rỡ cho văn hóa Đại Việt.
- Bấy giờ có nhiều tác gia nổi tiếng với những tác phẩm đặc sắc mà tiêu biểu là Trần Quốc Tuấn với "Hịch tướng sĩ", Trần Quang Khải với "Phò giá về kinh", Trương Hán Siêu với "Phú sông Bạch Đằng"...
18. Trình bày tình hình giáo dục thời Trần ?
Trả lời :
Tình hình giáo dục thời Trần :
- Quốc tử giám mở rộng việc đào tạo con em quý tộc, quan lại
- Các lộ, phủ quanh kinh thành đều có trường công
- Trong nhân dân, ở các làng xã có trường tư
- Các kì thi được tổ chức ngày càng nhiều
19. Em có nhận xét gì về tình hình giáo dục thời Trần so với thời Lý ?
Trả lời :
Tình hình giáo dục thời Trần đã phát triển hơn thời Lý. Trường học được mở nhiều. Kì thi được tổ chức đều đặn, có quy củ, nề nếp hơn.
- Phép thi dưới thời Trần được tổ chức theo định kì 7 năm một lần
- Điều lệ thi ngày càng nghiêm ngặt
- Tuyển lựa được nhiều nhân tài thực sự do chế độ thi cử nghiêm ngặt.
20. Em hãy trình bày vài nét về khoa học - kĩ thuật thời Trần và có nhận xét gì ?
Trả lời :
- Cơ quan chuyên viết sử ra đời (Quốc sử viện) do Lê Văn Hưu đứng đầu. Năm 1272, ông biên soạn xong bộ "Đại Việt sử kí" gồm 30 quyển. Đây là bộ chính sử đầu tiên có giá trị của nước ta.
- Về quân sự, tác phẩm nổi tiếng "Binh thư yếu lược" của Trần Hưng Đạo đánh dấu bước phát triển về lí luận quân sự của Đại Việt.
- Trên lĩnh vực y học, người thầy thuốc nổi tiếng Tuệ Tĩnh đã nghiên cứu cây thuốc Nam, tổng kết việc chữa bệnh bằng thuốc nam trong nhân dân
- Một số nhà thiên văn học như Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán cũng có những đóng góp đáng kể.
- Cuối thế kỉ XIV, Hồ Nguyên Trừng và các thợ thủ công giỏi đã chế tạo được súng thần cơ và đóng các loại thuyền lớn, có hiệu quả cao trong chiến đấu.
- Khoa học - kỹ thuật thời Trần phát triển mạnh hơn thời Lý trên mọi lĩnh vực và có nhiều đóng góp cho nền văn hóa dân tộc, tạo bước phát triển cao cho nền văn minh Đại Việt.
21. Nêu những công trình kiến trúc và điêu khắc mới ra đời ở thời Trần ?
Trả lời :
- Kiến trúc : Tháp Phổ Minh (Nam Định), thành Tây Đô (Thanh Hóa), một số công trình được tu sửa lại có quy mô hơn như cung điện và Hoàng thành ở Thăng Long, cung Thái thượng hoàng ở Tức Mặc (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc).
- Điêu khắc : nhiều tượng hổ, sư tử, trâu, chó và các quan hầu bằng đá, hình rồng khắc trên đá.
22. Quan sát hình 37 (SGK trang 73) "Tháp Phổ Minh", em hãy giới thiệu những nét độc đáo của nghệ thuật kiến trúc thời Trần ?
Trả lời :
- Tháp cao khoảng 21 m, gồm 14 tầng, càng lên cao càng nhỏ dần. Tầng thứ nhất và bệ nền bằng đá, có trang trí các hình hoa, lá, sóng, nước, mây cuốn rất tinh tế, uyển chuyển. Các tầng trên xây bằng gạch nung già mầu đỏ, chạm khắc hình rồng rất đẹp. Trên cùng là một búp đa hình bầu rượu.
- Tầng nào cũng trổ 4 cửa vòm cuốn, giữa các tầng là gờ mái nhỏ. Bệ tháo được đặt giữa một ô vuông, mỗi chiều rộng gần 9m, ăn sâu dưới đất khoảng nửa mét. Xung quanh là 4 bức tường hoa, 4 góc xây cột trụ đắp đèn lồng.
- Toàn bộ tòa tháp nặng khoảng 700 tấn, dựng trên nền đất vùng chiêm trũng.
Trải qua gần 7 thế kỉ, tháp Phổ Minh vẫn đứng vững, minh chứng cho tài nghệ kiến trúc độc đáo của ông cha ta.
23. Quan sát hình 38 (SGK trang 73) "Hình đầu rồng men lục", em hãy giới thiệu những nét độc đáo của nghệ thuật điêu khắc thời Trần ?
Trả lời :
Thời Lý, hoa văn trên đầu rồng thường có dạng chữ "S", tương trưng cho mây mưa nhưng đến thời Trần, dạng hoa văn này dần dần mất đi. Có những chi tiết mới xuất hiện trên đầu rồng là cặp sừng và đôi tai đã làm tăng thêm vẻ dữ tợn, uy nghi, đường bệ của con rồng - biểu tượng cho uy quyền của giai cấp thống trị thời Trần.
24. Em có nhận xét gì về tình hình văn hóa, giáo dục, khoa học, kỹ thuật thời Trần ?
Trả lời :
Tình hình văn hóa, giáo dục, khoa học, kỹ thuật thời Trần phát triển mạnh mẽ hơn thời Lý. Thời Trần đã đạt được những thành tựu trong lĩnh vực văn hóa, giáo dục, khoa học - kỹ thuật, nghệ thuật có giá trị lớn mà thời Lý chưa có được, chứng tỏ Đại Việt thời Trần là một quốc gia cường thịnh.
25. Tại sao văn học, giáo dục, khoa học, nghệ thuật thời Trần phát triển ?
Trả lời :
Văn học, giáo dục, khoa học, nghệ thuật thời Trần phát triển manh hơn thời Lý vì :
- Có sự quan tâm của nhà nước với nhiều chính sách và biện pháp tích cực, tiến bộ.
- Kinh tế phát triển, xã hội ổn định
- Lòng tự hào, tự cường dân tộc được củng cố và nâng cao sau các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm thắng lợi.
26. Những thành tựu đạt được của nhà Trần trên các lĩnh vực lịch sử, quân sự, y học, thiên văn học, kiến trúc và điêu khắc ?
Trả lời :
- Lịch sử : Bộ "Đại Việt sử kí" của Lê Văn Hưu
- Quân sự : Ba lần chiến thắng giặc Mông - Nguyên; Tác phẩm "Binh thư yếu lược " của Trần Hưng Đạo
- Y học : Tuệ Tĩnh nghiên cứu thuốc nam để chữa bệnh cho nhân dân.
- Thiên văn học : Nhà thiên văn học nổi tiếng Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán
- Kiến trúc : Xây dựng nhiều công trình kiến trúc mới : Chùa Phổ Minh (Nam Định), Thành Tây Đô (Thanh Hóa)
- Điêu khắc : Lăng mộ vua và quý tộc có nhiều tượng hổ, sư tử, chó và các quan hầu bằng đá. Hình rồng khắc trên đá nguyên khối, trau truốt, có sừng uy nghiêm.
Bài tập
Có thể bạn quan tâm
Có thể bạn quan tâm
