- Cuối thế kỷ XIV nhà nước không quan tâm đến sản xuất nông nghiệp, không chăm lo đê điều, thủy lợi,...nên mất mùa, đói kém nhiều năm.
- Nông dân phải bán ruộng đất, vợ, con cho quý tộc, rồi họ trở thành nô tì, bị bóc lột nặng nề.
=> Ruộng đất công ngày càng thu hẹp, ruộng đất tư (trong tay vương hầu, quý tộc, địa chủ,...) ngày càng nhiều.
- Đời sống nhân dân ngày càng khổ cực, nhưng hàng năm vẫn phải nộp thuế cho triều đình.
2. Tình hình xã hội
- Mặc dù đời sống nhân dân vô cùng khốn khó như vậy nhưng vua, quan, quý tộc nhà Trần vẫn ăn chơi sa đọa, kỉ cương phép nước rối loạn, triều đình bị lũng đoạn.
- Bên ngoài Champa xâm lược, nhà Minh yêu sách, và nhà Trần thì tỏ ra bất lực trong việc đối phó với kẻ thù.
- Đời sống nhân dân cực khổ, mâu thuẫn với giai cấp thống trị ngày càng sâu sắc
=> Nông dân đã vùng dậy đấu tranh mạnh mẽ.
- Tiêu biểu là các cuộc khởi nghĩa:
+ Khởi nghĩa Ngô Bệ (1344- 1360) ở Hải Dương, kết quả thất bại.
+ Khởi nghĩa Nguyên Thanh, Nguyễn Kỵ ở Thanh Hóa (1379)
+ Khởi nghĩa Phạm Sư Ôn (1390) ở Hà Tây.
+ Khởi nghĩa Nguyễn Như Cái (1399) ở Sơn Tây, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang.
Lược đồ khởi nghĩa nông dân nửa cuối thế kỷ XIV
II. NHÀ HỒ VÀ CẢI CÁCH CỦA HỒ QUÝ LY
1. Nhà Hồ thành lập (1400)
- Cuối Thế kỉ XIV, nhà Trần suy yếu: làng xã tiêu điều, nhà Trần không đủ sức giữ vai trò quản lí đất nước.
=> Năm 1400, Hồ Quý Ly lật đổ nhà Trần lập ra nhà Hồ, đổi quốc hiệu là Đại Ngu - nhà Hồ thành lập
Thành nhà Hồ (thành Tây Đô) - Công trình độc nhất vô nhị tại Việt Nam
2. Những biện pháp cải cách của Hồ Quý Ly
- Về chính trị: cải tổ hàng ngũ võ quan, thay thế các quý tộc nhà Trần bằng những người không thuộc họ Trần nhưng thân cận và có tài năng; đổi tên một số đơn vị hành chính cấp trấn và quy định chế độ làm việc các cấp; cử quan triều đình về các lộ thăm hỏi đời sống nhân dân và tình hình làm việc của quan lại.
- Kinh tế: phát hành tiền giấy thay tiền đồng, ban hành chính sách hạn điền, quy định lại thuế đinh, thuế ruộng.
- Xã hội: ban hành chính sách hạn nô (hạn chế số nô tì trong gia đình các vương hầu, quý tộc, quan lại). Năm có nạn đói thì lệnh cho quan địa phương khám xét, bắt nhà giàu thừa thóc phải bán cho dân đói và tổ chức nơi chữa bệnh cho dân.
- Văn hóa giáo dục: dịch sách chữ Hán ra chữ Nôm để dạy cho vua, phi tần và cung nữ, sửa đổi quy chế thi cử, học tập, bắt các nhà sư chưa đến 50 tuổi phải hoàn tục.
- Quốc phòng: tăng quân số, chế tạo nhiều loại súng mới, phòng thủ nơi hiểm yếu, xây dựng thành kiên cố.
3. Tác dụng, ý nghĩa, hạn chế của cải cách Hồ Quý Ly
Hồ Quý Ly
* Ý nghĩa: Trước tình hình đất nước khủng hoảng và rối ren cuối thế kỉ XIV, cuộc cải cách khá toàn diện của Hồ Quý Ly đã đưa nước ta thoát khỏi tình trạng khủng hoảng. Điều đó cho thấy ông là một nhà cải cách tài ba và là người yêu nước tha thiết.
* Tác dụng:
+ Góp phần hạn chế tập trung ruộng đất của giai cấp quý tộc địa chủ.
+ Làm suy yếu thế lực nhà Trần.
+ Tăng nguồn thu nhập cho đất nước.
+ Tăng cường quyền lực nhà nước
* Hạn chế: Các chính sách đó chưa triệt để (gia nô, nô tì chưa được giải phóng thân phận), phù hợp với tình hình thực tế và chưa hợp lòng dân
* HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI
1. Tình hình kinh tế nước ta từ nửa sau thế kỉ XIV như thế nào ?
Trả lời :
Nền kinh tế nước ta từ nửa sau thế kỉ XIV ngày càng bị đình trệ, suy sụp.
- Đê điều, các công trình thủy lợi bị hư hỏng, lụt lớn, hạn hán xảy ra
- Nhiều năm bị mất mùa, đói kém. Nhiều nông dân phải bán ruộng đất, vợ con cho quý tộc, địa chủ giàu có và bị biến thành nô tì, bị bóc lột nặng nề.
2. Nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng suy sụp của nền kinh tế nửa sau thế kỉ XIV ?
Trả lời :
Nền kinh tế nước ta từ nửa sau thế kỉ XIV bắt đầu trì trệ, suy sụp là do :
- Sự sa đọa, bất lực của tầng lớp quý tộc Trần, mâu thuẫn trong nội bộ vương triều
- Nhà nước không còn quan tâm đến sản xuất nông nghiệp, không chăm lo tu sửa, bảo vệ đê điều, các công trình thủy lợi.
- Địa chủ, quý tộc chiếm nhiều ruộng đất, bóc lột nặng nề dân chúng
3. Em có nhận xét gì về cuộc sống của vua quan nhà Trần nửa cuối thế kỉ XIV ?
Trả lời :
- Mặc cho đời sống của nhân dân sa sút nghiêm trọng, vua quan quý tộc nhà Trần vẫn lao vào cuộc sống ăn chơi sa đọa, nghiện rượu, mê đàn hát, xa xỉ, lãng phí tiền của, hoang dâm, chơi bời.
- Quan lại, vương hầu quý tộc ăn chơi xa hoa, bắt quân dân xây dinh thư, chùa chiền liên miên.
4. Tình hình nội bộ của nhà Trần trong nửa cuối thế kỉ XIV như thế nào ?
Trả lời :
- Vua, quan, quý tộc lao vào cuộc sống ăn chơi sa đọa.
- Trong triều nhiều kẻ tham lam, nịnh thần làm rối loạn kỉ cương phép nước, triều chính bị lũng đoạn.
- Bất lực trong việc đối phó với các cuộc tấn công của Champa và yêu sách ngang ngược của nhà Minh
- Mâu thuẫn nội bộ ngày càng sâu sắc, nhất là từ khi Dương Nhật Lễ lên nắm quyền
5. Sự kiện Chu Văn An dâng sớ lên nhà vua đòi chém 7 tên nịnh thần đã chứng tỏ điều gì ?
Trả lời :
Việc Chu Văn An dâng sớ lên nhà vua đòi chém 7 tên nịnh thần đã chứng tỏ ông là một vị quan thanh liêm, không vụ lợi, là người yêu nước thương dân, biết đặt lợi ích của nhân dân lên trên hết và điều đó cũng cho thấy tình hình lũng đoạn của vương triều nhà Trần cuối thế kỉ XIV
6. Nguyên nhân nào dẫn đến các cuộc khởi nghĩa của nông dân, nô tì từ nửa sau thế kỉ XIV ?
Trả lời :
Nguyên nhân dẫn đến các cuộc khởi nghĩa của nông dân, nô tì từ nửa sau thế kỉ XIV là do vua quan ăn chơi sa đọa, áp bức bóc lột nặng nề nông dân và nô tì làm cho họ mâu thuẫn sâu sắc với giai cấp thống trị và họ đã vùng dậy đấu tranh.
7. Lập niên biểu về các cuộc khởi nghĩa ở nửa cuối thế kỉ XIV ?
Trả lời :
Người lãnh đạo
Thời gian
Địa bàn hoạt động
Kết quả
Ngô Bệ
1344
Yên Phụ (Hải Dương)
Thất bại
Nguyễn Thạnh
1379
Sông Chu (Thanh Hóa)
Thất bại
Nguyễn Kỵ
1379
Nông Cống (Thanh Hóa)
Thất bại
Phạm Sư Ôn
1390
Quốc Oai - Sơn Tây
Thất bại
Nguyễn Nhữ Cái
1399
Sơn Tây, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang
Thất bại
8. Các cuộc khởi nghĩa của nông dân, nô tì nửa cuối thế kỉ XIV có ý nghĩa gì ?
Trả lời :
Các cuộc khởi nghĩa của nông dân, nô tì nửa cuối thế kỉ XIV đã :
- Chứng tỏ xã hội thời Trần đang lâm vào tình trạng mất ổn định, mâu thuẫn giữa nông dân, nô tì với giai cấp thống trị đã trở nên gay gắt.
- Góp phần làm cho nhà Trần suy yếu và cho thấy rằng nhà Trần không còn đủ sức giữ vững vai trò của mình, nên sự sụp đổ là điều khó tránh khỏi.
9. Sự bùng nổ các cuộc khởi nghĩa nông dân, nô tì ở nửa sau thế kỉ XIV nói lên điều gì ? Vì sao lại vậy ?
Trả lời :
- Điều này nói lên sự mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị với nông dân, nông nô và nô tì đã phát triển quá gay gắt vì thế nông dân, nông nô và nô tì đã vùng lên đấu tranh để lật đổ ách thống trị thối nát của triều Trần.
- Do nhà nước không còn quan tâm đến sản xuất nông nghiệp và đời sống nhân dân, chỉ lao vào con đường ăn chơi sa đọa, quý tộc, vương hầu, địa chủ ra sức bao chiếm ruộng đất, bóc lột nông dân, nông nô và nô tì do vậy cuộc sống của họ rất cực khổ.
10. Em hãy trình bày tóm tắt tình hình kinh tế - xã hội nước ta ở nửa sau thế kỉ XIV ?
Trả lời :
* Tình hình kinh tế :
- Nhà nước không còn quan tâm đến sản xuất nông nghiệp và đời sống nhân dân, chỉ lao vào con đường ăn chơi sa đọa, quý tộc, vương hầu, địa chủ ra sức bao chiếm ruộng đất, bóc lột nông dân, nông nô và nô tì do vậy cuộc sống của họ rất cực khổ. Thủ công nghiệp, thương nghiệp cũng bị sa sút nghiêm trọng
* Tình hình xã hội :
- Vua, quan, quý tộc nhà Trần lao vào cuộc sống ăn chơi sa đọa
- Nội bộ trong triều mâu thuẫn
- Nhiều cuộc khởi nghĩa của nông dân, nô tì nổ ra
11. Nhà Hồ được thành lập trong hoàn cảnh nào ?
Trả lời :
- Cuối thế kỉ XIV, nhà Trần suy sụp, xã hội khủng hoảng. Nhà Trần không còn đủ sức giữ vai trò thống trị của mình.
- Nguy cơ ngoại xâm đang đe dọa nền độc lập của dân tộc.
- Trong hoàn cảnh trên, Hồ Quý Ly đã lật đổ nhà Trần và thành lập nhà Hồ vào năm 1400.
12. Em hãy giới thiệu vài nét về Hồ Quý Ly ?
Trả lời :
- Hồ Quý Ly là cháu bốn đời của Hồ Liêm (Hồ Liêm từ quê Nghệ An ra Thanh Hóa, được một viên quan đại thần họ Lê nhận làm con nuôi). Ông là người có tài năng, lại có hai người cô là phi tần của vua Trần Minh Tông và sinh hạ được ba vị vua cho nhà Trần, nhờ đó ông rất được vua Trần trọng dụng.
- Hồ Quý Ly đã nắm giữ được chức vụ cao nhất trong triều đình. Sau vụ một số quý tộc nhà Trần mưu giết Hồ Quý Ly không thành (1399), năm 1400, ông phế truất vua Trần và lên làm vua, đổi quốc hiệu là Đại Ngu - Nhà Hồ được thành lập.
13. Nêu những biện pháp cải cách của Hồ Quý Ly ở các mặt chính trị, kinh tế - tài chính, văn hóa, giáo dục, xã hội, quân sự ?
Trả lời :
Lĩnh vực
Nội dung và biện pháp cải cách
Chính trị
- Thay thế dẫn võ quan cao cấp do quý tộc tôn thất nhà Trần nắm giữ bằng những người không phải họ Trần thân can với mình
- Đổi một số đơn vị hành chính cấp trấn, quy định rõ cách làm việc của bộ máy chính quyền các cấp
- Đặt lệ cử quan triều đình về các lộ thăm hỏi nhân dân và tìm hiểu quan lại để thăng quan hay giáng chức
Kinh tế - tài chính
- Phát hành tiền giấy thay tiền đồng
- Ban hành chính sách hạn điền, quy định lại biểu thuế đinh và thuế ruộng
Văn hóa - giáo dục
- Bắt các nhà sư chưa đến 50 tuổi phải hoàn tục.
- Cho dịch sách chữ Hán ra chữ Nôm
- Sửa đổi chế đô thi cử, học hành
Xã hội
Ban hành chính sách chế độ nô tì được nuôi của vương hầu, quý tộc, quan lại
Quân sự
- Làm lại sổ đinh để tăng quân số
- Sản xuất vũ khí, chế tạo súng mới, làm thuyền chiến
- Bố trí phòng thủ nơi hiểm yếu. Xây dựng một số thành kiên cố
14. Nhà Hồ thực hiện chính sách hạn điền, hạn nô để làm gì ?
Trả lời :
- Để hạn chế bớt số ruộng của vương hầu quý tộc Trần, hạn chế và xóa bỏ chế độ sở hữu lớn về ruộng đất, đặc biệt là điền trang của quý tộc Trần
- Hạn chế nô tì được nuôi của các vương hầu; quý tộc quan lại (chỉ được nuôi một số gia nô nhất định. Số thừa sung công)
15. Những chính sách của Hồ Quý Ly đã thể hiện sự quan tâm của mình đến đời sống dân nghèo như thế nào ?
Trả lời :
- Đặt lệ cử các quan ở triều đình về các lộ tham hỏi đời sống nhân dan
- Người không có ruộng, trẻ em mồ côi, đàn bà góa không phải nộp thuế đinh
- Những năm có nạn đói bắt nhà giầu thừa thóc phải bán cho dân đói và tổ chức nơi chữa bệnh cho dân
16. Em có nhận xét gì về chính sách của Hồ Quý Ly ?
Trả lời :
- Diễn ra trên nhiều lĩnh vực : chính trị, kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa giáo dục và quân sự
- Những chính sách trên có tác dụng làm ổn định phần nào tình hình đất nước
- Hạn chế tập trung ruộng đất vào tay quý tộc, địa chủ làm suy yếu thế lực họ Trần và làm tăng nguồn thu nhập của Nhà nước
- Tuy nhiên một số chính sách chưa phù hợp với thực tế và chưa được lòng dân.
17. Hãy cho biết ý nghĩa, tác dụng và hạn chế của cải cách Hồ Quý Ly ?
Trả lời :
* Ý nghĩa, tác dụng
- Những cải cách của Hồ Quý Ly ít nhiều góp phần hạn chế tệ tập trung ruộng đất của giai cấpquý tộc, địa chủ làm suy yếu thế lực họ Trần
- Làm tăng nguồn thu nhập của Nhà nước và tăng quyền lực của Nhà nước quân chỉ trung ương tập quyền
- Cải cách văn hóa, giáo dục có nhiều tiến bộ
* Hạn chế :
- Một số chính sách chưa triệt để (gia nô, nô tì chưa được giải phóng thân phận), chưa phù hợp với thực tế.
- Chính sách cải cách cũng chưa giải quyết được những yêu cầu bức thiết của cuộc sống đông đảo nhân dân.
18. Nhận xét đánh giá của em về nhân vật Hồ Quý Ly ?
Trả lời :
Hồ Quý Ly là một nhân vật lịch sử thực sự có tài năng (một số cải cách của ông được tiến hành trên tất cả các lĩnh vực khi ông còn là một quan lại chứ chưa lên ngôi lập ra nhà Hồ). Hồ Quý Ly là người yêu nước, tiến bộ, là nhà cải cách nổi tiếng trong lịch sử nước ta thời phong kiến.
