Soạn bài lớp 10: Ca dao than thân và ca dao yêu thương, tình nghĩa

Doc24.vnSoạn bài: Ca dao than thân và ca dao yêu thương, tình nghĩaCA DAO THAN THÂNVÀ CA DAO YÊU THƯƠNG, TÌNH NGHĨAI. KIẾN THỨC CƠ BẢN1. Khái niệm ca daoCa dao là những bài hát dân gian. Khái niệm này đặt ca dao vào đúng môi trường diễnxướng, nghĩa là khi ấy, lời thơ và làn điệu của ca dao gắn bó chặt chẽ với nhau. Nhưngnếu ta tách khỏi điệu hát thì ca dao là thơ và vì vậy ca dao còn có nghĩa là một thể thơdân gian.Khi sưu tầm, các nhà nghiên cứu thường chỉ ghi chép phần lời thơ. Cũng vậy, khi họcchúng ta cũng chỉ chú nhiều đến phần văn tự.2. Đặc điểm của ca daoVề nội dung, ca dao phản ánh tâm tư, tình cảm, thế giới tâm hồn của người lao động. Nóthường được biểu hiện thành: những câu hát than thân, những câu hát yêu thương tìnhnghĩa, những tiếng cười trào lộng, châm biếm...Về nghệ thuật, ca dao là sáng tác tập thể, vì vậy nó kết tinh nghệ thuật ngôn từ của nhândân. Nó có những đặc trưng riêng về thể thơ, kết cấu... (ví dụ lối so sánh ví von, sự lặp đilặp lại các hình ảnh giàu tính nghệ thuật, lối diễn đạt theo kiểu công thức...).II. RÈN KĨ NĂNG1. Chùm ca dao trữ tình gồm hai nội dung lớn được chia ra cụ thể thành các nhóm bàisau:- Nội dung than thân: bài 1, 2, đều nói về thân phận người phụ nữ trong xã hội xưa.- Nội dung yêu thương tình nghĩa:+ Bài 4,5: Thể hiện nỗi nhớ và niềm ước ao mãnh liệt trong tình yêu đôi lứa.+ Bài 6: Là câu hát về tình nghĩa thủy chung của con người (nhất là trong tình yêu và tìnhchồng vợ).2. Về các bài 1, 2a) Hai lời than thân này đều có hình thức mở đầu là cụm từ “thân em như….” kèm theomột âm điệu ngậm ngùi, xa xót. Có thể xác định đây là lời than của những cô gái đangđến độ xuân thì. Tuy có phẩm chất đẹp thế nhưng vẻ đẹp ấy lại không được nâng niu vàDoc24.vnDoc24.vntrân trọng. Họ không thể tự quyết định được tương lai và hạnh phúc của mìn. Họ khátkhao và chờ mong nhưng vẫn phải gửi cuộc sống của mình cho số phận.b) Cả hai bài ca dao tuy đều nói đến thân phận nổi nênh, thiệt thòi của người phụ nữ trongxã hội xưa. Thế nhưng mỗi bài lại có một sắc thái tình cảm riêng: Bài 1: Người phụ nữ thức được tuổi xuân và vẻ đẹp của mình (như tấm lụa đào).Nhưng thân phận lại thật xót xa khi không thể tự quyết định được tương lai của chínhmình (phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?).- Bài 2: Đây là lời khẳng định phẩm chất và vẻ đẹp đích thực của con người (ruột trongthì trắng vỏ ngoài thì đen). Bài ca còn là lời mời mọc da diết của cô gái. Lời mời mọc ấylà khát khao của con người mong muốn được khẳng định cái chân giá trị, cái vẻ đẹp củamình. Tư tưởng của bài ca dao vẫn là nỗi ngậm ngùi chua xót cho thân phận của ngườicon gái trong xã hội xưa.3. Về bài 3a) Trong ca dao, mô típ dùng từ “ai” để chỉ các thế lực ép gả hay cản ngăn tình yêu namnữ xuất hiện nhiều lần, ví như:- Ai làm cho bướm lìa hoaCho chim xanh nỡ bay qua vườn hồng.- Ai làm bầu bí đứt dâyChàng nam thiếp bắc gió tây lạnh lùng.Ở trong bài ca dao này từ “ai” cũng mang nghĩa như vậy. “Ai” đây có thể là cha mẹ, lànhững hủ tục cưới cheo phong kiến hay có khi là chính người tình… b) Mặc dầu lỡ duyên, tình nghĩa vẫn thuỷ chung bền vững. Cái tình ấy được nói lên bằngnhững hình ảnh so sánh ẩn dụ (mặt trặng, mặt trời, sao Hôm, sao Mai). Điểm đặc biệt củanhững hình ảnh nghệ thuật này là tính bền vững, không thay đổi trong quy luật hoạt độngcủa nó. Lấy cái bất biến của vũ trụ, của thiên nhiên để khẳng định cái tình thuỷ chung sonsắt của lòng người chính là chủ của tác giả dân gian. c) Sao Vượt là tên cổ của sao Hôm. Nó thường mọc sớm vào buổi chiều, lên đến đỉnhcủa bầu trời thì trăng mới mọc. Vì thế câu thơ cuối “Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời”như là một lời khẳng định về tình nghĩa thuỷ chung son sắt và chí quyết tâm vượt quanhững rào cản của tình yêu. Câu thơ là một lời nhắn nhủ với bạn tình, đồng thời cũng làmột khát khao mong tình yêu có thể cập đến bền bờ hạnh phúc.Doc24.vnDoc24.vn4. Về bài 4Thương nhớ vốn là một tình cảm khó hình dung, nhất là thương nhớ trong tình yêu. Vậymà bài ca dao này, nó lại được diễn tả một cách thật cụ thể, tinh tế và gợi cảm bằng cáchình tượng nghệ thuật: khăn, đèn, mắt.Hai hình tượng khăn, đèn được xây dựng bằng thủ pháp nghệ thuật nhân hóa (khăn, đènchính là cô gái), còn hình ảnh mắt được xây dựng bằng phép hoán dụ (dùng bộ phận đểchỉ toàn thể nhân vật trữ tình). Hình ảnh khăn, đèn, mắt đã trở thành biểu tượng choniềm thương nỗi nhớ của cô gái đang yêu.Cái khăn được nhắc đến đầu tiên và được điệp đi điệp lại nhiều lần bởi nó thường là vậtkỉ niệm, vật trao duyên. Nó lại luôn luôn bên mình người con gái. Chính vì thế mà nócó thể cất lên lời tâm sự thay cho nhân vật trữ tình. Hình ảnh chiếc khăn gắn với các độngtừ như: thương nhớ, rơi xuống, vắt lên, chùi nước mắt... nói lên tâm trạng ngổn ngangtrăm mối của người con gái.Nỗi nhớ thương của cô gái còn thể hiện qua hình ảnh ngọn đèn đó là nỗi nhớ được trảidài ra theo nhịp thời gian. Đèn chẳng tắt hay chính là ngọn lửa tình trong lòng cô gáiđang thắp sáng suốt đêm thâu.Từ hình ảnh khăn, đèn đến hình ảnh ánh mắt là cả một sự đổi thay rất lớn. Đến đây,không còn cầm lòng được nữa, cô gái đã hỏi chính lòng mình: mắt thương nhớ ai. Cáchình tượng vẫn là một mạch thống nhất về nghĩa. Các câu hỏi vẫn cứ được cất lên. Vàcâu trả lời chính là trong niềm thương nỗi nhớ của người con gái đang yêu.5. Trong ca dao tình yêu, chiếc cầu là một mô típ rất quen thuộc. Nó là biểu tượng để chỉnơi gặp gỡ, trao duyên của những đôi lứa đang yêu. Chiếc cầu thường mang tính ước lệđộc đáo là cành hồng, là ngọn mồng tơi,... và đây là dải yếm. Con sông đã không cóthực (rộng một gang) nên chiếc cầu kia cũng không có thực. Nó thực ra là một "cái cầutình yêu". Bài ca dao còn độc đáo hơn chỗ nó là chiếc cầu do người con gái bắc chongười yêu mình. Nó chủ động, táo bạo, mãnh liệt nhưng cũng trữ tình và nhị biết bao.Chiếc cầu đây được làm bằng vật thuộc về chủ thể trữ tình (khác với cành hồng, cànhtrầm, ngọn mồng tơi... những vật bên ngoài chủ thể). Vì thế mà chiếc cầu dải yếm nhưlà một thông điệp tượng trưng cho trái tim rạo rực yêu thương mà người con gái muốnmời gọi, dâng hiến cho người yêu của mình.Xem thêm một số câu ca dao về chiếc cầu dưới đây: Hai ta cách một con sôngMuốn sang anh ngả cành hồng cho sangDoc24.vnDoc24.vn- Cách nhau có một con đầmMuốn sang anh bẻ cành trầm cho sangCành trầu lá dọc lá ngangĐố người bên ấy bước sang cành trầmGần đây mà chẳng sang chơiĐể em ngắt ngọn mồng tơi bắc cầuSợ rằng chàng chả đi cầuCho tốn công thợ, cho sầu lòng em...Gợi phân tích nghĩa sắc thái của các câu ca dao:Hai bài ca dao trên đều là lời mời gọi của nhân vật trữ tình. Nó có hình thức giống nhưnhững câu hát giao duyên. Hai câu ca dao tuy khác nhau hình ảnh "chiếc cầu" (cànhhồng, cành trầm) nhưng đều có giá trị thẩm mĩ cao.Ở bài ca dao dưới, hình ảnh chiếc cầu vẫn rất gần gũi và giản dị (ngọn mùng tơi) nhưngnội dung cả bài lại mang hàm là lời trách móc, hờn dỗi nhẹ nhàng của cô gái hướng đếnchàng trai (người phía bên kia).6. Bài là câu hát về tình nghĩa thủy chung của người bình dân trong ca dao. đây, đểbiểu đạt nội dung nghĩa, tác giả dân gian đã sử dụng những hình ảnh ẩn dụ quen thuộcmang tính truyền thống của ca dao (gừng cay muối mặn).- Muối và gừng là hai hình ảnh nghệ thuật cũng được xây dựng từ những hình ảnh cóthực trong đời sống (những gia vị trong bữa ăn). Gừng có vị cay nồng nhưng thơm, muốicó vị mặn đậm đà. Từ hai nghĩa ấy, gừng và muối đã được chọn để biểu trưng chohương vị của tình người trong cuộc sống tình nghĩa thủy chung gắn bó sắt son.Bài ca dao là câu hát về tình nghĩa thủy chung nhưng nó hướng nhiều hơn đến tình nghĩavợ chồng những người đã từng chung sống với nhau, từng cùng nhau trải qua nhữngngày tháng gừng cay muối mặn. Bài ca dao được viết bằng thể thơ song thất lục bátnhưng câu bát phá cách (Có cách xa nhau đi nữa cũng ba vạn sáu ngàn ngày mới xa) kéodài tới mười ba tiếng như là một sự luyến láy vừa tạo ra tính nhạc cho câu, vừa khẳngđịnh cái giá trị bền vững không phai của tình nghĩa vợ chồng.7. Những biện pháp nghệ thuật mà ca dao thường sử dụng là:Doc24.vnDoc24.vn- Sự lặp đi lặp lại của mô thức mở đầu: Thân em như...- Những hình ảnh (mô típ) đã trở thành biểu tượng: cái cầu, khăn, đèn, gừng cay muốimặn...- Những hình ảnh so sánh, ẩn dụ: lụa đào, ấu gai…- Các mô típ thời gian li biệt, không gian xa xôi cách trở.- Thể thơ: lục bát lục bát biến thể, vãn bối (4 chữ), song thất lục bát (có cả biến thể).Những biện pháp nghệ thuật này có nét riêng so với nghệ thuật thơ của văn học viết: nómang nhiều dấu ấn của cộng đồng. Những dấu hiệu nghệ thuật này đều quen thuộc, dễnhận ra. Trong khi đó nghệ thuật thơ của văn học viết thường mang dấu ấn riêng củangười nghệ sĩ dấu ấn đặc trưng của từng tác giả.8. Có thể kể ra các bài ca dao mở đầu bằng "thân em như...":- Thân em như hạt mưa saHạt vào đài các, hạt ra ruộng cày- Thân em như hạt mưa ràoHạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa- Thân em như trái bần trôiGió dập sóng dồi biết tấp vào đâu- Thân em như miếng cau khôKẻ thanh tham mỏng, người thô tham dày- Thân em như giếng giữa đàngNgười khôn rửa mặt, người phàn rửa chân.Gợi phân tích sắc thái nghĩa của các bài ca dao:- Hai bài đầu sử dụng cùng một hình ảnh so sánh: thân em hạt mưa, để nói lên nỗi khổcủa cô gái khi số phận của mình (buồn vui, sướng khổ) chỉ có thể trông nhờ vào sựDoc24.vnDoc24.vnmay mắn mà thôi.- Bài thứ ba nói lên thân phận nhỏ bé tội nghiệp của người phụ nữ trước những phong ba,bão táp của cuộc đời.- Hai câu cuối là lời than của người phụ nữ khi giá trị và vẻ đẹp của họ không được ngườiđời quan tâm và trân trọng.9. Một số bài ca dao về nỗi nhớ người yêu và về cái khăn:- Nhớ ai như nhớ thuốc làoĐã chôn điếu xuống lại đào điếu lên- Nhớ ai ra ngẩn vào ngơNhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai?- Đêm qua ra đứng bờ aoTrông cá cá lặn trông sao sao mờBuồn trông con nhện giăng tơNhện ơi nhện hỡi nhện chờ mối aiBuồn trông chênh chếch sao maiSao ơi sao hỡi nhớ ai sao mờ.- Gửi khăn, gửi áo, gửi lờiGửi đôi chàng mạng cho người đàng xa- Nhớ khi khăn mở trầu traoMiệng chỉ cười nụ biết bao nhiêu tình.Bài ca dao khăn thương nhớ ai tuy vẫn nằm trong hệ thống các bài ca dao thương nhớtrên đây nhưng nó vẫn có điểm riêng: Nỗi nhớ trong bài ca dao này vừa cụ thể, sinh độnghơn lại vừa tổng hợp khái quát nhiều cung bậc hơn. Chính vì vậy nó cuốn hút và hấp dẫnhơn. Câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm "Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗiDoc24.vnDoc24.vnnhớ thầm" vừa lấy tứ từ sự thương nhớ của ca dao vừa lại khái quát lên một cấp độ caohơn câu thơ chính là một nét đẹp giản dị mà tinh tế sâu sắc của tâm hồn người Việt.Doc24.vnTrên đây chỉ là phần trích dẫn 10 trang đầu của tài liệu và có thế hiển thị lỗi font, bạn muốn xem đầyđủ tài liệu gốc thì ấn vào nút Tải về phía dưới.